فاطمه مشعوفی/پیام سهند

صیانت و حمایت از کودکان و نوجوانان در فضای حقیقی و مجازی، به لحاظ شرایط روحی و جسمی آنان امری ضروری است. توجه به کودکان و نوع پرورش آنان یک اصل مهم و بنیادین در دنیای کنونی محسوب می‌شود و ارتقای شاخص‌ های زیستی و فرهنگی آنان از اولویت ‌های هر جامعه‌ به شمار می‌رود، زیرا کودکان آینده‌سازان جامعه هستند و توجه به تربیت و پرورش آنان نویدبخش فردایی بهتر است. کودکان علاوه بر توجه و مراقبت جسمانی باید در تمام ابعاد اجتماعی، عاطفی، شخصیتی، هوشی، فرهنگی و... مورد توجه قرار بگیرند. آنان در عصر حاضر به عنوان بخش مهمی از اجتماع و زندگی ما، از دایره‌ پیشرفت‌ تکنولوژی بیرون نبوده و نیستند. امروزه سرعت پیشرفت فناوری‌ های دیجیتال و نفوذ فضای مجازی در زندگی انسان ها چنان سریع است که دیگر، جوامع با هر نگاه و موقعیتی فرصت مقاومت در برخورد با پدیده ‌های جدید را ندارند و در مدت کوتاهی در مسیر جریان قرار گرفته و در برابر آن پدیده تسلیم می‌شوند.

همه انسان ها برای زندگی، نیازمند امنیت جسمی، روحی، اقتصادی، اجتماعی و غیره هستند. در این میان، کودکان به لحاظ کم توان بودن در حفاظت از خود در مواجهه با مشکلات مختلف، نیازمند مراقبت و حمایت از سوی والدین و دیگر افراد جامعه هستند. با توجه به اینکه هر جامعه‌ای درک و تعریف متفاوتی از کودک دارد، قوانین مختلفی در راستای حمایت از حقوق کودکان تعیین می‌شود. چرا که کودکان هر جامعه بنابر شرایط محیطی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، زندگی متفاوتی نسبت به کودکان جوامع دیگر دارند. از زمانی که جنین تشکیل می‌شود، حقوقی انسانی برای او در نظر گرفته می‌شود. این حقوق، قوانینی انسان دوستانه به منظور حمایت، نگهداری و سهولت زندگی کودکان هستند. باید گفت اهمیت و تأثیر رسانه‌ ها و سرگرمی‌های مجازی و دنیای دیجیتال در شکل‌دهی افکار و رفتار کودکان تأثیری عمیق دارد که می‌تواند نظام‌های اجتماعی را تحت تأثیرات مثبت و منفی خود قرار دهد.

امروزه دسترسی آزاد و آسان کودکان به فضای مجازی و دنیای اینترنت چنان افزایش یافته که ساختارهای اجتماعی جدیدی حول این فضا در حال شکل‌گیری است و باعث افزایش سرعت تغییرات و به هم خوردن نظم سنتی در تعلیم و تربیت و آموزش و پرورش کودکان شده است. در کنار همه‌ این پیشرفت‌ ها، کرونا این بیماری منحوس به عنوان مهمانی ناخوانده با ایجاد شوک، سبب شتاب در روند تحولات دیجیتال و تکنولوژِی شد. در دوران همه‌گیری کرونا، در حالی که کارمندان مجبور به کار در منزل شدند، شرکت‌ ها نیازمند استفاده از سیستم ‌های هوش مصنوعی برای کار از راه دور و تسهیل قدرت محاسباتی بودند، دانشجویان و دانش‌آموزان نیز ناچار از شرکت در کلاس‌ های مجازی و آموزش‌های آنلاین شدند. در این دوران خانواده ‌ها در هر قشر و فرهنگی به صورت خودخواسته کودکان را پای گوشی، تبلت، کامپیوتر و… نشاندند و کودکان، این آینده‌سازان جامعه، بیش از پیش غرق در دنیای دیجیتال و فضای مجازی شده و رد پای تکنولوژی و دنیای دیجیتال در زندگی آنها پررنگ‌تر و جدی‌تر شد. امروزه کودکان از طریق پیامک، تماس ویدیویی یا اینستاگرام با دوستان خود در ارتباط هستند و هم‌زمان در چند فضای مجازی مختلف فعال بوده و اطلاعات شخصی بسیار زیادی از خود روی اینترنت به جای می‌گذارند و چنان به نظر می‌رسد که همیشه یک یا چند مهمان مجازی در خانه حضور دارد. آرزوها و انتظارات آن ها از زندگی در مقایسه با دهه ‌های گذشته کاملاً متفاوت است و سطح توانایی آن ها در استفاده از تکنولوژی و ابزار دیجیتال بسیار بالا رفته است.

انزواگزینی و خیال پردازی، افت تحصیلی، آسیب فرهنگی و شخصیتی، پرخاشگری و تنش زایی، کاهش میزان مطالعه و بالاخره خمودی و زیان‌های جسمی از مهم‌ترین نگرانی‌های موجود است که در حوزه ‌هایی مثل علوم اجتماعی و تربیتی، ارتباطات و حقوق، مورد مطالعه قرار می‌گیرند.

یکی از راهکارها برای پیشگیری از آسیب های فضای مجازی رده بندی محتواها در فضای مجازی است که بند3-3 ماده3 سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی به بحث رده بندی کلیه محتوا و خدمات متناسب با سن، جنسیت و ویژگی های جسمی و فر هنگی و تامین اطمینان و اعتماد اشاره نموده است. موضوعی که متاسفانه در فضای مجازی هیچ گونه نظارتی بر آن وجود ندارد و افراد می توانند با جعل شرایط سنی، بدون این که قابل شناسایی باشند محتواهای نامناسب با شرایط سنی خود را دریافت نموده و یا در محیط هایی وارد شوند که امکان اقدامات مجرمانه در آن ها به آسانی فراهم می باشد. برای نمونه شبکه های اجتماعی مثل اینستاگرام یک ساز و کار ساده دارد که فرد می تواند با جعل تاریخ ولادت خود، سن را بزرگ تر نشان داده و وارد محیطی شود که مناسب شرایط او نیست در حالی که اگر ساز و کاری باشد که این شبکه های اجتماعی با اتصال به سامانه ثبت احوال و اخذ کد ملی افراد احراز هویت نمایند، از ورود افراد با سن کم خودداری نموده و یا محتواها را حسب شرایط سنی افراد ارائه دهد. در این صورت احتمال وقوع اقدامات مجرمانه نیز به نحو محسوسی کاهش می یابد.

در این راستا قسمت ب ماده 4 نکات جالب توجهی به عنوان اقدامات کلان و تقسیم کار ملی مطرح می نماید: « ایجاد زیرساخت و خدمات پایه و پیشران ویژه محیط های صیانت شده مجازی اعم از احراز هویت، امکان دسترسی طبقه بندی شده، امکان نظارت اولیاء، گزارش دهی، خدمات پرداخت و مقررات گذاری برای ترغیب دارندگان پروانه های ارایه خدمات ارتباطی و فناوری اطلاعات به توسعه زیرساخت و خدمات پایه در این محیط توسط وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات با همکاری نهادهای ذیربط ظرف شش ماه؛»

سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی با هدف « فراهم سازی فضای مجازی ویژه خردسالان، کودکان و نوجوانان در چارچوب فرهنگ اسلامی- ایرانی برای استفاده مناسب از فضای مجازی و پیشگیری از آسیب های احتمالی آن » در راستای مسیرگذاری برای قوانین اجرایی در این زمینه به تصویب رسیده است.

در این راستا پیشنهاد می شود تعیین ساز و کارهای لازم برای رده بندی محتواها بر مبنای آن چه در این سند پیش بینی شده است، امری ضروری است. در این راستا لازم است حدالمقدور شبکه های اجتماعی داخلی و پیام رسان ها با اتصال به سامانه ثبت احوال نسبت به شناسایی اشخاص و احراز هویت آنان در این فضا اقدام نموده و محتواها را بر حسب شرایط سنی افراد در اختیار آنان قرار دهند.